درباره ی تربت حیدریه
فهرست مطالب
نام گذاری
تربت حیدریه در ابتدا با نام آهنگران شناخته میشد و بعدها به زاوه و جلگه رخ تغییر نام داد. در واقع بر اثر شکستن سد شصت دره، سیل این شهر را خراب کرد و مردم بعد از مدتی به جلگه زاوه مهاجرت کردند و شهر زاوه را بنا نهادند. در نهایت بعد از سفر قطب الدین حیدر (عارف و سوفی قرن ششم هجری) به زاوه و فوت او در این شهر، به حرمت نام او اسم این شهر از زاوه به تربت قطب الدین حیدر و پس از مدتی به تربت حیدریه تغییر شکل داد. زاوه یکی از بخش های تربت حیدریه بود و در آبان ماه سال 1387 به طور کامل از تربت حیدریه جدا و مستقل شد.
تربت حیدریه در گذر از تاریخ
ازبک ها و تربت حیدریه
در سال 1508 میلادی، محمد شاه بخت خان شیبانی (معروف به شیبک خان و از نوادگان چنگیزخان) که مردی بی رحم و متعصب در مذهب اهل تسنن بود، موفق شد سراسر ترکستان(در قدیم به قسمتی از سینکیانگ چین، قرقیزستان، ازبکستان، قزاقستان، ترکمنستان گفته می شد) را با قسمت بزرگی از افغاستان و شمال خراسان تصرف کند. حملات این قوم حدود چهار قرن سرزمین های خراسان و ولایت تربت را ناامن ساخت. درگیری های بین قزلباشان و ازبک ها بیشتین صدمه را به نواحی هرات، نیشابور، خواف و تربت حیدریه را وارد کرد که بوسیله سوار کاران ازبک غارت می شد.
این حملات تا زمانی ادامه داشت که شاه اسماعیل در سال 916 هجری قمری به خراسان حمله کرد و شاهی بیک را کشت. البته تربت حیدریه به دلیل اینکه مدام در معرض لشکرکشی ها متعدد بوده است، استحکامات قابل قبولی داشته و به صورت یک قلعه نظامی بوده است. در سال 998 ه ق عبدالمومن خان حمله سراسری را به خراسان آغاز میکند و خراسان به تصرف ازبک ها در می آید و سرانجام در سال 1006 شاه عباس مشهد را تصرف میکند وعازم هرات میشود و دین محمد خان ازبک را شکست میدهد و خراسان را از وجود ازبک ها پاک میکند.
ترکمانان و تربت حیدریه
حدود سالهای 1300 ه ق و در اواخر دوره ناصر الدین شاه اوج حملات ترکمن ها به ولایت تربت بود، هر چند که شاهان قاجار گاهی به این حملات پاسخ هایی میدادند اما به دلیل اینکه مدام با روسها درگیر بودند نمی توانستند به طور کامل آنها را سرکوب کنند و احساس امنیتی در بین مردم نبود و به همین دلیل منطقه وسیعی از ولایت تربت به صورت قلعه های نظامی درآمده بود و در بیشتر مناطق مسکونی برج و بارو قرار داشت.
وجود باروهایی با قطر دو متر و برج هایی با ارتفاع 15 متر نشانه حملات ترکمن ها به این ولایت بود.
تربت حیدریه و انقلاب مشروطه
بعد از تصویت متمم قانون اساسی و درگیری بین مجلس و محمد علی شاه، در برخی از شهر های کشور ایستادگی ها و تجمعاتی از طرف مشروطه خواهان بر علیه محمد علی شاه صورت گرفت. یکی از این شهر ها تربت حیدریه بود که با حضور مردم تربت حیدریه علیه کارگزارن قاجار و کشته شدن شجیع الملک (حاکم تربت حیدریه) توسط سالار خان بلوچ، منجر به تسلط مشروطه خواهان بر تربت حیدریه شد و شیخ محمد کاظم مجتهد به نمایندگی از مردم این شهر به اولین دوره مجلس شورای ملی فرستاده شد.
تربت حیدریه در انقلاب اسلامی
تربت حیدریه در انقلاب اسلامی 1357 نقش ویژه ای داشت. مردم این شهرستان در تاریخ نهم دی ماه سال 1357 در اعتراض به کشتار شاه در میدان ژاله تهران، به خیابان آمدند و بر علیه شاه و دستگاه حکومتی قیام کردند که با تقدیم 11 شهید، کنترل شهر را از نیروهای شهربانی گرفتند و مجسمه محمدرضا شاه را سرنگون کردند در حالی که شاه هنوز در ایران بود و بعد از 17 روز از این واقعه از کشور فرار کرد. در حقیقت تربت حیدریه اولین شهری است که 43 روز زودتر از سایر شهرهای کشور در انقلاب اسلامی ایران به پیروزی رسید و به همین دلیل به اولین شهر انقلابی در کشور معروف است.
مقام معظم رهبری در جمع مردم تربت حیدریه فرمودند:
شما مردم تربت حیدریه در سایه وحدت بود که توانستید قبل از همه ی شهر های کشور در این شهر دست ایادی رژیم پهلوی را در سال 57 قطع کنید و خودتان شهرتان را اداره کنید.
آثار تاریخی و باستانی تربت حیدریه
مزار قطب الدین حیدر
مزار قطب الدین حیدر (عارف مشهور قرن ششم ) در اصل در سال 958 هجری شمسی و در دوره تیموریان ساخته شد ولی در سال 993 هجری شمسی (دوره شاه عباس صفوی) توسط حاکم تربت حیدریه سلطان محمود تربتی مرمت و بازسازی شد، به همین دلیل سبکی از معماری صفویه در آن دیده میشود. این بنا دارای ایوانی مرتفع که اِزارِه آن از سنگ مرمر ساخته شده، ورودی و محوطه زیر گنبد ساخته شده است که مقبره قطب الدین حیدر در محوطه زیر گنبد است که از ضریح چوبی ساخته شده و سقف مقبره با کاشی کاری و گچ بری هایی با نقش های اسلیمی طراحی شده است.
در سمت غربی این آرامگاه مسجدی ساخته شده که به مسجد جامع قدیم معروف است و ایوانی با ارتفاع 11.5 متر و طول دهانه ی آن 10.5 متر است که کتیبه ای قدیمی بر روی آن نصب شده و دیواره های آن از آجر درست شده است. مزار قطب الدین حیدر شامل موزه باستان شناسی و مردم شناسی ،کارگاه هنرهای دستی، کتابخانه ی تخصصی میباشد و در سالهای اخیر میراث فرهنگی اعتبارات خوبی برای بازسازی این مجموعه ی تاریخی اختصاص یافته است.
